Op 2 februari 2022 heeft de Grote Kamer van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State een uitspraak gewezen met daarin een verduidelijking van het evenredigheidsbeginsel. Het doel is een responsieve bestuursrechtspraak te creëren waarin de burger meer bescherming geniet in zaken tegen de overheid. De nieuwe wegingscriteria van het evenredigheidsbeginsel zijn een rechtstreeks gevolg van de Toeslagenaffaire.
Toepassing van de ‘drietrapstoets’
De Afdeling heeft bepaald dat er voortaan in bestuursrechtelijke zaken waar zwaarwegende belangen van burgers in het geding zijn een intensievere toetsing van het evenredigheidsbeginsel moet worden toegepast. Voortaan zal de bestuursrechter bij de toetsing van een overheidsbesluit aan het evenredigheidbeginsel een drietrapstoets moeten toepassen. Bij deze toets zal de bestuursrechter nagaan of het aangevochten overheidsbesluit ‘geschikt, noodzakelijk en evenwichtig’ is.
De mate van toepassing van de nieuwe criteria hangt af van het individuele geval. De bestuursrechter zal daarom van geval tot geval moeten bepalen of en op welke wijze de criteria moeten worden toegepast. De Afdeling neemt met de drietrapstoets expliciet afstand van het willekeurcriterium waarbij de rechter niet op de stoel van de bestuurder zou mogen zitten en zich terughoudend moet opstellen bij juridische conflicten tussen de overheid en de burger.
Meer aandacht voor het menselijke aspect in bestuursrechtspraak
De Afdeling bestuursrechtspraak gaf in een reflectierapport aan de alles-of-niets benadering (in de Toeslagenaffaire is toegepast) in te ruilen voor het evenredigheidsbeginsel. Er wordt meer voldaan aan het uitgangspunt van responsieve rechtspraak waarbij het doel is om aan behoeften van rechtszoekenden te voldoen en mensgericht te oordelen. Bestuursrechters krijgen meer vrijheid om de belangen van burgers mee te wegen in rechtszaken tegen de overheid. De nieuwe principes van responsieve rechtspraak werden op 2 februari direct toegepast in twee zaken over een woningsluiting en illegale kamerhuur in Amsterdam.