De Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) controleerde jarenlang duizenden studenten op misbruik van de uitwonendenbeurs. Hierbij werd gebruik gemaakt van een algoritme. De Autoriteit Persoonsgegevens (AP) oordeelde dat dit systeem discriminerend was en geen objectieve rechtvaardiging had.
Het kabinet heeft besloten de boetes en terugvorderingen die de betreffende studenten opgelegd kregen, terug te betalen. In totaal wordt 61 miljoen euro gereserveerd om de schade te herstellen.
Discriminerend algoritme
Het algoritme dat DUO gebruikte om fraude met de uitwonendenbeurs te detecteren, was gebaseerd op drie criteria: de soort opleiding (mbo, hbo, of wo), de afstand tussen het woonadres van de student en dat van de ouders, en de leeftijd van de student. Studenten die een mbo-opleiding volgden, jonger waren of dichter bij hun ouders woonden, kregen een hogere risicoscore. Hierdoor werden ze vaker geselecteerd voor een huisbezoek.
De AP concludeerde dat deze selectiecriteria geen objectieve onderbouwing hadden. Deze criteria leidden niet alleen tot directe discriminatie, maar ook tot indirecte discriminatie van studenten met een migratieachtergrond. Hoewel DUO geen gegevens over de migratieachtergrond verzamelde, bleek uit onderzoek dat studenten met een migratieachtergrond zes keer zo vaak werden geselecteerd voor een huisbezoek dan hun Nederlandse medestudenten. Dit maakte de fraudeaanpak van DUO onrechtmatig en de verwerking van persoonsgegevens discriminerend.
Compensatie
Minister van Onderwijs, Eppo Bruins, kondigde afgelopen week aan dat het kabinet alle onterecht opgelegde boetes en terugvorderingen van de uitwonendenbeurs zal terugbetalen. Dit besluit volgt op de bevindingen van verschillende onderzoeken, waaronder die van de rechtbank Overijssel, die bevestigden dat de besluiten van DUO gebaseerd waren op onrechtmatig verkregen bewijs. Studenten die ten onrechte als fraudeur werden aangemerkt, krijgen niet alleen de boetes terug, maar ook het verschil tussen de uitwonenden- en thuiswonendenbeurs als zij ingeschreven bleven op het gecontroleerde adres.
Het gaat om ongeveer 10.000 studenten die tussen januari 2012 en juni 2023 werden gecontroleerd op fraude. Het kabinet heeft 61 miljoen euro gereserveerd om de schade te vergoeden. Het exacte proces voor de uitbetaling moet nog worden uitgewerkt, maar studenten kunnen binnenkort meer informatie verwachten op de website van DUO.
Kritiek op het proces
De aanleiding voor de terugbetaling komt na juridische kritiek op het proces. De rechtbank Overijssel stelde onlangs dat het bewijs dat DUO gebruikte om fraude te bewijzen, niet rechtmatig was verkregen. Dit versterkte de bevindingen van de AP, die concludeerde dat het gebruik van de risicoscorecriteria leidde tot een onwettige verwerking van persoonsgegevens. Minister Bruins benadrukte dat het kabinet niet wil dat studenten zich in langdurige juridische procedures bevinden vanwege de fouten in het selectieproces. Daarom moet het besluit om zelf de schade te herstellen, herhaling van soortgelijke problemen in de toekomst voorkomen.
Eerder erkende het vorige kabinet al de fouten bij de uitvoering van de controles. Toenmalig minister Robbert Dijkgraaf bood toen zijn excuses aan voor de indirecte discriminatie. Hij benadrukte dat de gegevens van studenten met een migratieachtergrond niet opzettelijk werden verzameld. Echter, de manier waarop het algoritme werkte, leidde volgens hem tot ongelijke behandeling van bepaalde groepen.
Hoe verder?
De kwestie benadrukt de gevaren van het gebruik van algoritmes door de overheid. Algoritmes kunnen nuttig zijn bij het verwerken van grote hoeveelheden gegevens, maar moeten altijd zorgvuldig worden gecontroleerd en onderbouwd. De overheid heeft beloofd dat toekomstige algoritmes altijd vooraf getest en geëvalueerd zullen worden op mogelijke discriminerende effecten.
Minister Bruins geeft aan dat het kabinet lessen heeft getrokken uit eerdere fouten, zoals het toeslagenschandaal. Het kabinet wil deze hersteloperatie zorgvuldig uitvoeren om het vertrouwen in de overheid te herstellen. Zij zullen verder werken aan meer transparantie en controlemechanismen om ervoor te zorgen dat discriminatie in de toekomst kan worden voorkomen.