Het had de nodige voeten in de aarde, maar de documentaire Nederland Fraudeland mag toch worden uitgezonden. De docu, waarin journalisten meelopen met de Fiscale inlichtingen- en opsporingsdienst (FIOD), was onderwerp van twee kort gedingen. Ook de Rotterdamse rechtbank én het Haagse gerechtshof bogen zich over de zaak.
In de documentaire voert de FIOD in 2013 en 2014 onderzoek uit naar mogelijke miljoenenfraude bij sushiketen Sumo. De ondernemers achter de keten worden inderdaad schuldig bevonden aan belastingfraude, maar krijgen uiteindelijk geen straf opgelegd omdat het Openbaar Ministerie (OM) probeerde de documentaire geheim te houden voor de verdachten en de rechter. De journalisten namen tijdens de opnames namelijk kennis van allerlei privacygevoelige informatie en daarmee schond het OM diens geheimhoudingsplicht.
Rechtszaken – een tijdlijn
De strafzaak met betrekking tot de belastingfraude vindt in juli 2019 plaats bij de rechtbank in Rotterdam. In diezelfde maand wordt door een nieuwsbericht in het NRC duidelijk dat het onderzoek naar Sumo is gevolgd door journalisten, waarna de rechtbank beslist om het onderzoek in de strafzaak voort te zetten.
Met een kort geding in februari 2020 willen de Sumo-ondernemers bewerkstelligen dat zij al het materiaal voor de documentaire mogen inzien, maar de Amsterdamse voorzieningenrechter wijst deze vordering in maart 2020 af. Volgens de rechter is het gegeven dat de documentairemakers bij de totstandkoming van de film wellicht gebruik hebben gemaakt van informatie waarvan de verkrijging op gespannen voet staat met in acht te nemen ambtsgeheimen, onvoldoende is om op voorhand tot inperking van de journalistieke vrijheden over te gaan (zie rechtsoverweging 4.9).
De Rottedamse rechtbank heeft uiteindelijk op 23 juli 2020 uitspraken gedaan in de strafzaken. Daarin zijn verdachten schuldig bevonden aan leiding geven aan belastingfraude en aan deelname aan een criminele organisatie. Hoewel volgens de rechtbank een forse gevangenisstraf op zijn plaats zou zijn geweest, kan het gedrag van het OM (namelijk verborgen houden dat het onderzoek werd gevolgd door jounalisten) niet zonder gevolgen blijven. Daarom wordt de verdachten geen straf opgelegd. Zowel de OM als de inmiddels ex-ondernemers van Sumo gaan in hoger beroep.
In een kort geding op 9 oktober 2020 proberen zowel het OM als de ex-ondernemers de uitzending tegen te houden. De Haagse voorzieningenrechter willigt hun vordering in. Hij overweegt daarbij dat de persoonlijke levenssfeer zwaarder weegt dan de persvrijheid en bovendien “niet kan worden vastgesteld dat de documentaire een bijdrage levert aan een discussie van algemeen belang”.
Uiteindelijk maakt het gerechtshof Den Haag in het hoger beroep van het kort geding kort metten met het voorgaande. “De filmdocumentaire levert onmiskenbaar een bijdrage aan het publieke debat over onderwerpen van algemeen belang,” overweegt het hof in rechtsoverweging 5.1. Hoewel de opnames al van enkele jaren geleden dateren, is er volgens het hof – in tegenstelling tot het standpunt van de voorzieningenrechter – wel een zekere noodzaak tot onmiddellijke uitzending, aangezien de documentaire anders nog “verder aan actualiteit en relevantie inboet”.
Nederland Fraudeland is woensdag 5 januari om 22.10 uur te bekijken op NPO 2. Uitzending gemist? De documentaire is ook online te bekijken.