De avondklok: juridische vragen en antwoorden

Sinds zaterdagavond 23 januari geldt de avondklok. Tussen 21.00 en 04.30 uur is het verboden om buiten te zijn, behoudens uitzonderingen.

Hoe zit dat juridisch? Gelden er bepaalde eisen om een avondklok in te mogen voeren, is er nationale jurisprudentie over avondklokken te vinden en hoe is dit in andere Europese landen geregeld? Ten slotte: hoe denkt het College voor de Rechten van de Mens over de avondklok? Een overzicht.

Wetsartikelen avondklok

Bij het instellen van een avondklok komen verschillende wetsartikelen om de hoek kijken. Allereerst is er artikel 7 van de Wet publieke gezondheid, waarmee de minister van Volksgezondheid, Welzijn & Sport (VWS) aan de voorzitters van de veiligheidsregio’s de opdracht kan geven om in een noodverordening een verbod op te nemen waardoor burgers tussen bepaalde uren binnen moeten blijven. Dit valt onder de beperking van het recht op bewegingsvrijheid uit het Vierde Protocol van het EVRM. Op grond van een noodverordening mogen mensenrechten uit het EVRM worden ingeperkt.

So far, so good. Op een gegeven moment wordt die beperking van bewegingsvrijheid echter vrijheidsontneming. Dan komt artikel 15 Grondwet in beeld, dat stelt dat ‘buiten de gevallen bij of krachtens de wet geregeld’ niemand van zijn vrijheid mag worden ontnomen. Welke wetsartikelen kunnen in dat geval die vrijheidsontneming dan nog wel rechtvaardigen?

Volgens hoogleraar Jan Brouwer kan een deugdelijke grondslag worden gevonden in het staatsnoodrecht, meer specifiek in artikel 103 lid 1 Grondwet, dat als volgt luidt:

‘De wet bepaalt in welke gevallen ter handhaving van de uit- of inwendige veiligheid bij koninklijk besluit een door de wet als zodanig aan te wijzen uitzonderingstoestand kan worden afgekondigd; zij regelt de gevolgen.’

Voor de uitvoering van dit artikel is in 1996 de Coördinatiewet uitzonderingstoestanden (CWU) in het leven geroepen. Uit artikel 1 van deze wet blijkt dat de beperkte of de algemene noodtoestand kan worden afgekondigd “ingeval buitengewone omstandigheden zulks noodzakelijk maken ter handhaving van de uitwendige of inwendige veiligheid”. Of van zulke buitengewone omstandigheden sprake is, is een bestuurlijk oordeel, aldus Brouwer. Daarbij moet leidend zijn dat reguliere bevoegdheden onvoldoende zijn om de noodsituatie, in dit geval het coronavirus, het hoofd te kunnen bieden. Hierin zit dus zowel een proportionaliteits- en als subsidiariteitsvereiste verstopt.

Er kan ook een andere weg worden bewandeld. Dit wordt verder behandeld onder het kopje ‘College voor de Rechten van de Mens’.

Jurisprudentie avondklok

Wie in het uitsprakenregister van de Rechtspraak ‘avondklok’ intikt, vindt precies tweehonderd resultaten. Deze rechtszaken blijken voornamelijk te zien op een avondklok in combinatie met artikel 89 Sv en 591a Sv (schadevergoedingsartikelen) en artikel 5 EVRM (recht op vrijheid). Zo oordeelde de rechter in Alkmaar in februari 2020 bijvoorbeeld dat de avondklok, die aan de verzoeker van deze zaak werd opgelegd, niet als vrijheidsbeneming in de zin van artikel 5 EVRM dient te worden beschouwd (ECLI:NL:RBNHO:2020:1482). Een ander voorbeeld: in december 2016 oordeelde het Amsterdamse hof dat er voor huisarrest met een avondklok geen vergoeding ex artikel 89 Sv openstaat (ECLI:NL:GHAMS:2016:5698).

Een uitspraak over overtreding van de “corona avondklok” vinden we in Aruba. Het Gerecht in Eerste Aanleg van Aruba bepaalde op 30 juni 2020 dat de verdachte door het negeren van de avondklok ‘het urgente belang van de volksgezondheid van Aruba, dat vanwege de uitbraak van Covid-19 in het geding was’ heeft geschonden en daarmee de ‘algemene volksgezondheid van Aruba in gevaar heeft gebracht’ (ECLI:NL:OGEAA:2020:275).

Avondklokken in Europa

In diverse Europese landen werd al eerder een landelijke avondklok ingevoerd. Het strengste beleid op dat vlak vinden we in Frankrijk. Hier moeten mensen, tenzij ze een dringende reden hebben, tussen 18.00 en 06.00 uur binnenblijven. Mensen die zich hier niet aan houden, riskeren een boete van 135 euro. In België is er een licht onderscheid tussen Vlaanderen en Wallonië. In Vlaanderen mogen mensen tussen 00.00 en 05.00 uur de straat niet op, terwijl in Wallonië de tijden 22.00-06.00 uur worden gehanteerd. In heel België geldt een boete van 250 euro voor het overtreden van de avondklok.

In Duitsland hebben de verschillende deelstaten hun eigen regels. Zo hebben Nedersaksen en Noordrijn-Westfalen geen avondklok, maar moeten mensen in Thüringen en Baden-Württhemberg tussen 22.00 en 05.00 uur binnenblijven. Op overtreding van de regels staat een boete van maar liefst 500 euro.

Ook in Cyprus, Italië, Letland, Luxemburg, Roemenië, Spanje en Tsjechië geldt een avondklok. In Portugal is een algehele lockdown van kracht en mogen mensen ook overdag alleen met een geldige reden de straat op.

College voor de Rechten van de Mens (CRM)

Het CRM heeft op haar website een uitgebreide pagina over mensenrechten in relatie tot corona. Het CRM geeft aan dat een avondklok het recht op bewegingsvrijheid beperkt. Om te kijken of dit gerechtvaardigd is, moeten we kijken naar artikel 2 van het Vierde Protocol van het EVRM. Daaruit blijkt dat beperkingen op het recht op bewegingsvrijheid zijn toegestaan, maar enkel wanneer daarvoor een ‘specifieke en voldoende wettelijke basis’ is. Daarnaast moeten deze beperkingen volgens het derde lid van artikel proportioneel en subsidiair zijn, ofwel: noodzakelijk, in verhouding én effectief om de gezondheid te beschermen.

Daarnaast haalt het CRM artikel 8 van de Wet buitengewone bevoegdheden burgerlijk gezag (Wbbbg) aan, dat bepaalt dat de commissaris van de Koning en de minister van Justitie en Veiligheid ‘het verblijven in de open lucht mogen beperken’.

Voldoet de avondklok aan de twee genoemde wetsartikelen? Het antwoord van het CRM luidt bevestigend. In diens beoordeling neemt het CRM mee dat de avondklok een aanvulling is op de al bestaande maatregelen. Dat maakt het aan de ene kant moelijker om te onderbouwen wat nu het precieze effect is van de avondklok, maar aan de andere kant meent het CRM dat er belangrijke redenen worden gegeven voor de invoering ervan.

Deze redenen zijn voor het CRM daarom voldoende om de genomen maatregel (ofwel: de avondklok) te rechtvaardigen. Allereerst zijn er de zorgen om de Britse (besmettelijkere) variant van het coronavirus. Daarnaast is er het gegeven dat een avondklok in omringende landen al heeft geleid ‘tot een significante afname van het besmettingsgevaar’. Ten slotte haalt het CRM als derde belangrijke reden aan dat ‘de eerste en tweede golf hebben laten zien dat ingrijpen noodzakelijk is op het moment dat dat het grootste effect heeft en daarmee de druk op de zorg voorkomen kan worden’.

Al onze artikelen over het coronavirus en aanverwante (juridische) zaken vind je hier.