Echt waar. Ze is er niet meer. Ze stierf dakloos en berooid, zonder uitzicht op betere leefomstandigheden. Met haar dood stierf ook mijn laatste restje hoop dat Economisch Sociale en Culturele (ECOSOC) rechten van de mens een effectief wapen in een gerechtshof kunnen zijn.
Irene Grootboom (1969 – 2008) was een Zuid Afrikaanse mensenrechtenactiviste, die zich voornamelijk richtte op het recht op huisvesting. Ze genoot nationale, maar ook internationale bekendheid doordat ze een rechtszaak aanspande tegen de Zuid-Afrikaanse autoriteiten nadat ze –samen met haar kinderen en leefgemeenschap- gedwongen werd haar provisorische huis te verlaten omdat dit illegaal gevestigd was op grond dat privaat eigendom. Belangrijkste twistpunt in deze zaak was of de staat Zuid Afrika een voldoende adequaat huisvestingsbeleid voerde wanneer dit getoetst zou worden aan enkele fundamentele grondrechten, waaronder Artikel 26 van de Zuid-Afrikaanse Grondwet, waarin het recht op adequate huisvesting erkend wordt. Het Constitutionele Hof was duidelijk in haar uitspraak:
‘As at the date of the launch of this application, the state housing programme in the area of the Cape Metropolitan Council (…) failed to make reasonable provision within its available resources for people in the Cape Metropolitan area with no access to land, no roof over their heads, and who were living in intolerable conditions or crisis situations’
Toetsing aan ECOSOC rechten?
Onder mensenrechten-juristen is dit een opmerkelijke uitspraak, omdat dit Hof een redelijkheidstoets toepast op een ECOSOC recht. Bij dit soort rechten gaat men er doorgaans vanuit dat de wettelijke en uitvoerende macht een ruime discretionaire bevoegdheid heeft om nader in te vullen wat bedoeld wordt met abstracte termen als ‘adequate huisvesting’ en meestal branden rechters hun vingers niet aan een dergelijke toetsing om de trias politica in stand te houden. Een handvol (meestal Constitutionele) gerechtshoven wordt geroemd om haar afwijkende zienswijze hierin en is bereid om ECOSOC rechten te toetsen naar het VN model van verschillende typen verplichtingen die landen op zich nemen wanneer ze ECOSOC rechten erkennen: a ‘duty to respect’, ‘protect’ and ‘promote’, waarbij ieder recht in ieder geval een soort ‘kern’ heeft waar wel degelijk aan getoetst zou kunnen worden zonder tussenkomst van bijvoorbeeld een wetgever. Deze Zuid Afrikaanse zaak was een van de eerste die we hierin zagen en werd breed bejubeld in nationale en internationale media. Dit Hof liet al eerder duidelijk blijken dat ze een dergelijke vorm van toetsing zou toepassen toen de nieuwe Zuid Afrikaanse Grondwet in 1996 van kracht werd door te stellen dat:
‘we are of the view that these rights are, at least to some extent, justiciable. As we have stated in the previous paragraph, many of the civil and political rights entrenched in the NT (*New Text) will give rise to similar budgetary implications without compromising their justiciability. The fact that socio-economic rights will almost inevitably give rise to such implications does not seem to us to be a bar to their justiciability. At the very minimum, socio-economic rights can be negatively protected from improper invasion. In the light of these considerations, it is our view that the inclusion of socio-economic rights in the NT does not result in a breach of the CPs (*Constitutional Principles).’
Sindsdien ben ik altijd een grote bewonderaar geweest van dit Hof en heb ik dit voorbeeld vele malen gebruikt als een best practice. ‘Zie je wel, het kan echt werken’ was dan mijn boodschap. Totdat ik het overlijdensbericht zag van Irene Grootboom. Al eerder schreef ik op dit forum over mijn twijfels over de werking van ECOSOC rechten in het algemeen, maar ook in Nederland. Echter, zaken als de Zuid Afrikaanse hielden me een beetje op de been. Helaas blijkt de uitspraak van het Constitutionele Hof nooit geeffectueerd door de daartoe bevoegde autoriteiten, en heeft Irene Grootboom nooit mogen meemaken dat de situatie van haar en haar naasten ten goede veranderde.
Reflectie
Wat we hiervan kunnen leren? Kijk altijd verder dan rechtspraak en de daarover geschreven literatuur, maar volg ook de partijen die onderdeel uit maakten van deze rechtspraak. We vergeten soms in de rechtswetenschap wel eens waar het echt om draait: een uitspraak is nog geen oplossing voor een levensgroot probleem. Hooguit een erkenning ervan. Maar daar kun je niet van eten. Of in wonen.